Robbie Schweiger 1

Kunst en Ecologie: De Bij, de Natuurimkerij en de Menselijke Kunstenaar

IN GESPREK MET GIJSJE HEEMSKERK EN ROBBIE SCHWEIGER

Momenteel is er een mondiale bijensterfte gaande. Curator Robbie Schweiger, beeldend kunstenaar Suzie van Staaveren en stichting WellBeeing werken aan een transdisciplinair project, waarbij het welzijn van de wilde bij bovenaan de agenda staat.

Een samenwerking vanuit verschillende perspectieven

Gijsje Heemskerk (GH): Hoe is de samenwerking tussen jullie en stichting WellBeeing ontstaan?

Robbie Schweiger (RS): Suzie ging voor de tentoonstelling ‘het compromis’ naar de houthandel Stadshout in Amsterdam. Daar worden zieke bomen uit de stad naartoe gebracht, om vervolgens bankjes en dergelijke van te maken voor de openbare ruimte. Het hout dat je daar haalt is niet duur, bovendien is het duurzaam. Suzie had hout nodig voor een werk dat de vorm moest krijgen van een zeshoekige stam. Toen ze daar aankwam, lagen er heel toevallig al zeshoekige stammen. Dit is erg opmerkelijk, want zo’n vorm zagen is lastig en helemaal niet gebruikelijk. Ze is toen gaan vragen waarom die stammen daar lagen. Het bleek een overblijfsel te zijn van hout dat besteld was door stichting WellBeeing, een stichting die zich inzet voor natuurimkerij. Zij maken van uitgeholde stammen zeshoekige bijenkasten. Suzie heeft toen contact opgenomen met deze stichting en we zijn daar langs gegaan voor een gesprek. Tijdens dit gesprek bleek al snel dat we een gezamenlijke visie hebben en dat we elkaar ook kunnen helpen met het verwezenlijken van onze afzonderlijke ideeën.

 

Robbie Schweiger 2
Foto door Suzie van Staaveren.

GH: Wat willen jullie bereiken met deze samenwerking?

RS: De doelstellingen van natuurimkerij is de kennis over bijen vergroten binnen de maatschappij en op verschillende plekken bijenkasten plaatsen, om zo de mondiale bijensterfte tegen te gaan. Binnen zowel het werk van Suzie als in mijn eigen werk zijn we opzoek naar een ecologische inslag. In de tentoonstellingen die ik maak is de rode draad dat allerlei verschillende perspectieven worden belicht, bijvoorbeeld dat je geen onderscheid maakt tussen materiaal en materie. Met ‘materiaal’ bedoel ik een middel, voor de mens om te gebruiken, terwijl ‘materie’ het ding zelf is, met een eigen agency. Zo’n ding verhoudt zich tot de wereld op haar of zijn eigen manier. Ik wil laten zien dat er verschillende perspectieven zijn, buiten die van de mens om. Bovendien wil ik laten zien hoe die entiteiten de wereld om hen heen ervaren en dat ze de mens niet nodig hebben om er überhaupt te zijn. Dat het er niet pas is als de mens het waarneemt.
Verder vind ik het belangrijk om kennis te verspreiden over de bij en om samenwerkingen aan te gaan met andere levensvormen. Dat doe je eigenlijk altijd, maar nu leggen we er de nadruk op. Binnen dit project vind ik voornamelijk de tegenstelling tussen ‘natuur’ en ‘arbeid’ interessant. Arbeid en natuur komen samen, terwijl doorgaans wordt gedacht dat ze niet met elkaar overlappen. Arbeid is er zogenaamd om de natuur om te zetten tot een middel. Maar als je kijkt naar een bijenkast, dan zie je ook daar woeste arbeid. Eigenlijk arbeid op een betere manier dan de mens, omdat ze in tegenstelling tot de mens niet alles om zich heen uitputten, maar zelfs flora en fauna in leven houden en ondersteunen door bestuiving. Daar kunnen we als mens van leren.

 

Kunst door het overschrijden van de tegenstelling tussen cultuur en natuur

GH: Welke rol speelt kunst binnen dit project?

RS: Kunst speelt een belangrijke rol in dit project. Ook een kunstenaar kan er voor kiezen om op een ecologische manier te werk te gaan. Zo wil Suzie niet alles meer in handen hebben. Zij wil niet de volledige controle hebben binnen haar artistieke praktijk, maar samenwerkingen aangaan en de materie zijn eigen rol laten spelen. Suzie en ik willen niet alleen praten en nadenken over een meer ecologische benadering, maar die ook echt in de praktijk brengen. Door samen te werken met WellBeeing worden we echt gedwongen om ons in te leven in andere levensvormen. Voor dit project moeten we ons bijvoorbeeld aan de bijenkalender houden. We gaan rondom verschillende kunst- en cultuurinstellingen bijenkasten plaatsen, maar we hebben niet de garantie dat de bijen zich daar zullen vestigen. We kunnen alleen de ideale voorwaarden creëren. Je bent dus als kunstenaar heel afhankelijk. Eveneens gaan de bijen eens per jaar zwermen. Binnen de context van dit project zie ik dat als een performance.
Alle elementen van het project verwijzen constant naar elkaar. De modulaire sculpturen van Suzie, gemaakt uit de zeshoekige stammen, zijn een uitsparing van de kasten. In de kasten leven de bijen. De stammen zijn behandeld met was dat is gemaakt door de bijen. Op deze wijze overschrijdt het ook de grenzen tussen ‘cultuur’ en ‘natuur’. De sculpturen van Suzie zullen op iedere locatie een andere vorm hebben, afhankelijk van de context. We willen het werk niet in een narratief dwingen, maar het draagt mee in het bepalen van het verhaal, net zoals de bijen.

 

Robbie Schweiger 3
Foto door Suzie van Staaveren.

 

GH: Je had het zojuist over verschillende perspectieven, welke perspectieven zijn er allemaal binnen dit project?

RS: Je hebt het perspectief van de bij, de kunstenaar, de culturele instelling en die van de natuurimker. Het perspectief van de natuurimker behelst het creëren van nieuwe verblijfplaatsen voor de bij en kennis verspreiden. Er zijn momenteel veel te weinig plekken voor bijen om zich te kunnen vestigen. Dit is één van de belangrijkste redenen waarom ze uitsterven. Het liefste verblijft een bij in een rotte, holle boom, maar die worden in Nederland opgeruimd. De kasten die wij zullen verspreiden, proberen zo’n boom zoveel mogelijk te simuleren.
De bij is binnen dit project ook een kunstenaar en misschien ook wel een curator, omdat ze veel beslissingen maken over wanneer en op welke manier. Tegelijkertijd is de bij ook het onderwerp, dus zowel het subject als het object. Suzie en ik zijn ook niet louter kunstenaar, curator of initiatiefnemer. De scheidingslijnen zijn binnen dit project niet heel duidelijk, mede omdat we allemaal een evenredige rol spelen. Het is een onderzoek naar disciplines en posities. Binnen de kunstsector zie je vaak een duidelijke rolverdeling en hiërarchie; dit project lokt uit om daar over na te denken.
Ook het kunstwerk van Suzie heeft zijn eigen perspectief. Wanneer iets een kunstwerk wordt, begint het zijn eigen verhaal te vertellen. De installatie van Suzie is een samenwerking met de materie, het is een compromis tussen een boom en een balk.

GH: Op welke manier gaan jullie als curator en kunstenaar een bijdrage leveren om de bijenpopulatie te helpen?

RS: Wij gaan overal kasten plaatsen. Dit jaar is ons pilot jaar. We beginnen met twee of drie locaties in Nederland. Op die plekken plaatsen we de kasten en de sculpturen – de uitsparingen daarvan. Dat zijn dus de zeshoekige stammen waar Suzie de installaties mee bouwt. Daarnaast maken we op deze locaties een vegetatieanalyse, om te kijken wat er mist en in de nabije omgeving van de kast en daarvoor zullen we een speciaal zadenmengsel samenstellen. Dit wordt vervolgens in de omgeving gepland. Deze beplanting kan je zien als een soort compositie. Daarnaast bieden we een educatief programma aan. Dit programma verschilt per locatie, aangepast aan de culturele instelling en diens eigen programma.

GH: Kunst wordt doorgaans gezien als iets dat enkel tot de menselijke soort toebehoort. Wat vinden jullie hiervan?

RS: Ik ben het daar niet mee eens. Het is een kwestie van definitie. Dit project is in ieder geval een volwaardige samenwerking, waarbij de bijen dus ook kunstenaars zijn. Je zou dus kunnen stellen dat uit ons project blijkt dat deze aanname niet klopt. De bijen doen eigenlijk nog meer dan ikzelf. Je hebt kunstenaars die een bos bloemen neerzetten in een tentoonstellingsruimte. Ik vraag me dan af: ’wie is hier precies de kunstenaar?’. Ik vind het vreemd dat degene die het neerzet alle credits krijgt. Kunst is doorgaans iets voor en door mensen, het is heel erg ingesloten en best bekrompen. Wanneer je je ogen opent en wat verder kijkt, krijg je er zoveel voor terug. Er is veel meer dan dat je in de eerste instantie voor mogelijk houdt. Heel veel diersoorten kunnen dingen die wij mensen echt niet kunnen. In ons project wordt er bijvoorbeeld was gemaakt door de bijen en gaan de bijen zwermen. Dit zijn dingen die ons project juist zo mooi maken. Wij willen deze vraag ook aan het publiek stellen: ‘Is kunst wel echt alleen voor mensen?’. We willen die vraag ook aan de instellingen stellen waar we dit project tentoon zullen stellen. Het is zodoende een uitdaging aan het instituut waar we mee samen zullen werken.

 

Robbie Schweiger 4
Foto door Suzie van Staaveren.

 

Help de bij!

GH: Wat kunnen we zelf doen om de bijen te helpen?

RS: Er zijn verschillende dingen die je zelf kunt ondernemen. Eén daarvan is niet je tuin betegelen, maar ook dingen zaaien en planten die op verschillende tijden in het jaar bloemen geven. Belangrijk is ook dat het biologisch is, omdat bijen doodgaan aan de gif die voor niet-biologische producten wordt gebruikt. Er kunnen allerlei nare mutaties plaatsvinden als gevolg van gifgebruik, bijvoorbeeld dat bijen ineens geen achterbenen meer hebben bijvoorbeeld. Honing in je thee heeft ook geen zin, boven 42 graden Celsius verliest honing alle voedingsstoffen behalve suiker.

 

Robbie Schweiger 5
Foto door Suzie van Staaveren

Klik hier voor de websites van Robbie Schweiger, Suzie van Staaveren en Stichting WellBeeing.

Gijsje Heemskerkis beeldend kunstenaar en filosoof. Zij studeerde Wijsbegeerte en Arts and Culture aan de UvA. Tijdens haar studie heeft ze zich voornamelijk verdiept in het posthumanisme en kunst en dieren. Haar werk bestaat onder andere uit teksten, performances, sculpturen, tekeningen en schilderijen en verwijst naar folklore, “outsider art” en kindertekeningen.