MOED: Wat niet gezien wordt
Periode: 15-02-2019 – 06-30-2019
Locatie: Centraal Museum, Utrecht
Foto aan de muur: Samuel Aranda, World Press Photo van het jaar 2011. Schilderij: Nola Hatterman, ‘Pieta’, 1949. © Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz.
In de lente van 2019 was de tentoonstelling MOED: Wat niet gezien wordt te zien in het Centraal Museum in Utrecht. De tentoonstelling, gecureerd door het onderzoeksteam van MOED in samenwerking met het Centraal Museum, was erop gericht om processen van insluiting en uitsluiting zichtbaar te maken zoals die dikwijls gepaard gaan met het exposeren en verzamelen van kunst in museale collecties. Door een selectie kunstwerken uit de vaste collectie van het museum in dialoog te plaatsen met een aantal bruiklenen ontstond een nieuw perspectief op het traditionele verhaal van de slavernij en het christendom. Deze nieuwe presentatie van de bestaande collectie maakte de mogelijkheid van meerstemmigheid in de bestaande museumcollectie zichtbaar. Zo creëerde de tentoonstelling inzicht in de werking van het Nederlands koloniale verleden en de doorwerking daarvan in de perceptie van heden en toekomst. De tentoonstelling stimuleerde bezoekers om een kritische houding aan te nemen ten opzichte van impliciete machtsstructuren en eenduidige perspectieven en stelde vragen als: voel je je onderdeel van de verhalen die worden verteld? Wat wordt er verteld, door wie en waarom? En, welke perspectieven worden hier automatisch overschaduwd?
Het Centraal Museum bezit een aantal artefacten die zijn gerelateerd aan de geschiedenis van Nicolaas Beets (1814-1903), een witte Utrechtse schrijver (bekend als Hildebrand), hoogleraar, theoloog en abolitionist. In de tentoonstelling plaatste MOED zijn verhaal dat gemakkelijk in de mal van de goede witte man past, in een transnationale context van Zwart verzet. Van daaruit werd een genealogie gevisualiseerd van abolitionisme naar antiracistische strijd en Zwarte kennisontwikkeling in Nederland. Thérèse Schwartzes portret van Beets, zijn buste en zijn bureau werden daarvoor in dialoog geplaatst met Iris Kensmils portret van Sojourner Truth (ca. 1797-1883), uit 2019. Truth was een voormalig tot slaaf gemaakte vrouw, uitgesproken abolitionist en pleitbezorger van vrouwenrechten. Beets en Truth waren beiden verbonden aan de National Freedman’s Relief Association. Truth wordt gezien als de voormoeder van intersectionaliteit, en heeft Nederlandse Zwarte feministische academici als Gloria Wekker en Philomena Essed geïnspireerd om haar werk rondom de werking van ras en gender in het heden en verleden voort te zetten. Beide wetenschappers zijn evenals Beets als hoogleraar geaffilieerd aan de Universiteit Utrecht. Wekker en Essed figureren als personage in de serie Proud Rebels (2015) van Patricia Kaersenhout, werken die het sluitstuk vormde in dit deel van de tentoonstelling. Door de aanwezigheid van hedendaagse Zwarte academici in de tentoonstelling wordt het belang van de voortzetting van het werk van Truth en Beets gemarkeerd en gearchiveerd. Dus, in plaats van het verhaal van Nicolaas Beets te vertellen vanuit het perspectief van de white saviour die als autonoom handelend individu de wereld redt, benadrukt MOED de verstrengeling van zijn werk met drie prominente Zwarte vrouwelijke vrijheidsvechters en situeert hen allen in een gedeelde geschiedenis van vrouwelijke, mannelijke, witte en Zwarte intellectuelen en activisten.
V.l.n.r.: Nicolaas Beets’ bureau, zijn buste door Frans Stracké jr. (1884) en zijn portret door Thérèse Schwartze (1881), gevolgd door Patricia Kaersenhouts ‘Proud Rebels (Philomena Essed)’ en ‘Proud Rebels (Gloria Wekker)’, 2015. Met in het midden van de zaal de roman ‘Camera Obscura’ van Beets/Hildebrand. © Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz.
In de tweede zaal werd het narratief van de white male saviour verder uitgewerkt door de vraag te stellen wat het betekent om je een christendom voor te stellen dat niet wordt gekenmerkt door uitsluitend witheid. Pieta (1949) van Nola Hatterman, onderdeel van de vaste collectie van het museum, vormde het vertrekpunt voor deze zaal. Het schilderij toont het lichaam van een Zwarte Jezus, omringd door gelovigen die zijn dood betreuren. Het schilderij laat het eurocentrische beeld van een witte Jezus wankelen doordat het een Zwart subject centraal stelt. De raciale politiek van witte compassie en empathie wordt zo ontregeld. Deze problematisering werd voortgezet door Pieta aan te vullen met de prijswinnende World Press Photo van Samuel Aranda uit 2011, in de media Muslim Pieta genoemd. De werken van de twee hedendaagse Zwarte kunstenaars Rotimi Fani-Kayode (1955-1989) en Faisal Abdu’Allah (1969-), zorgden voor een nog sterkere ontkoppeling van het christendom met whiteness. Door de combinatie van deze werken visualiseert de zaal de verstrengeling van ras, religie, empathie en compassie, en toont de opstelling hoe stevig het visuele repertoire van het christendom gekoppeld is aan witheid en wat dit betekent voor mechanismen van inclusie en exclusie.
Links: Faisal Abdu’Allah, ‘The Last Supper 1&2’. 2003. Midden: Jan van Bijlert, ‘Johannes de Evangelist’, 1625-1630. Rechts: Rotimi Fani-Kayode, ‘Every Moment Counts (Ecstatic Antibodies)’, 1989. © Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz.
Door zichtbaar te maken hoe museale collecties en de daarbij geassocieerde visies een geschiedenis niet politiek neutraal zijn, opende MOED: What is Left Unseen in het Centraal Museum een perspectief op een verscheidenheid aan stemmen, publieken, kunstpraktijken, en manieren van omgang met kunstcanons. Musea als instituties zijn uit de aard der zaak geworteld in koloniale structuren. Musea hebben, intentioneel of niet, bijgedragen aan mechanismen van inclusie en exclusie door onder andere hun curatoriele praktijken en aankopen.
Links: Rotimi Fani-Kayode, ‘Adebiyi’, 1989. Rechts de tentoonstelling ‘Act II, 12 Portraits’ van Joyce Vlaming. © Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz.
Curatie en onderzoek: Rosemarie Buikema, Layal Ftouni, Nancy Jouwe, Rolando Vázquez, Rosa Wevers en Centraal Museum
Stagiaires: Elena Ascione, Astrid Kerchman en Núria Roca
Kunstenaars: Faisal Abdu’Allah, Samuel Aranda, Jan van Bijlert, Rotimi Fani-Kayode, Nola Hatterman, Patricia Kaersenhout, Iris Kensmil, Steve McQueen, Ary Scheffer, Thérèse Schwartze en Frans Stracké Jr.